۲-۳) متغیرهای موثر در مکان­ یابی توسعه فیزیکی شهرها
۲-۳-۱) مقدمه
در حال حاضر اکثر شهرها به خاطر محدودیت­های فیزیکی توسعه شهری با مقوله توسعه فیزیکی در گیرند. توسعه فیزیکی و رشد جمعیتی شهرهای ایران تا چند دهه­ پیش روند افزایشی هماهنگ و متعادلی داشته است. تحولاتی که در حوز­ه­های اقتصادی و اجتماعی صورت گرفته، رشد و توسعه فضایی شهرها را به شدت تحت تاثیر قرار داده است (حسین اف،۹۲:۱۳۸۲). با توجه به افزایش گرایش به شهرنشینی، شهرها برای پذیرش جمعیت نیاز به زمین­های وسیع و گسترده­ای دارند، که این زمین­ها از ترکیب واحدهای توپوگرافی و ژِئومورفولوژی تشکیل شده ­اند. هر اندازه که شهرها توسعه یابند و گسترش پیدا کنند برخورد آنها با واحدهای توپوگرافی و ژئومورفولوژی و موضوعات مربوط به آنها زیادتر می شود.(مشهدیزاده، ۴۷:۱۳۷۴). گرچه مناطق شهری چهار درصد از سطح خشکی های زمین را تشکیل می دهند ولی توسعه نامنظم شهری می ­تواند سبب تغییرات گسترده­ای در شرایط محیطی کاربری­های دیگر شود. توسعه نامنظم شهری اثرات مخربی بر شهرها و محیط اطراف آنها می­ گذارد، که از جمله می­توان به ناهمگونی چشم اندازهای طبیعی و از دست رفتن زمین­های کشاورزی اشاره کرد (Batisand and Yarnal2008:2). به طور کلی مکان­ یابی، فعالیتی است که منابع طبیعی و انسانی یک منطقه را برای یک کاربری خاص مورد ارزیابی و تجزیه و تحلیل قرار می دهد. عوامل موثر در انتخاب مکان بسیار متنوع و متعددند. برخی عوامل ثابت و برخی دیگر متغیر و پویا می­باشند (قرخلو و همکاران،۵:۱۳۸۹). شاخص­ های مورد استفاده در مکان یابی، نسبت به نوع کاربرد آنها، متفاوت هستند اما همه آنها در جهت انتخاب مکان مناسب همسو می باشند. استفاده از این شاخص ­ها نیاز به داشتن اطلاعات صحیح و کامل از مکان مورد مطالعه است و دستیابی به اطلاعات، نیازمند تحقیقاتی گسترده و جامع است (فخری،۵۲:۱۳۷۸).

۲-۳-۲) ژئومورفولوژی
یکی از عوامل محیط طبیعی که در مکان­گزینی و چگونگی رشد و توسعه شهر و استخوان­بندی شهر نقش دارد ویژگی­های پیکر­شناسی یا ژئومورفولوژیکی است (فریادی و همکاران،۴:۱۳۸۶). اصولا استقرار و پیدایش یک شهر بیش از هر چیزی تابع شرایط محیط طبیعی و شرایط جغرافیایی است. زیرا عوارض و پدیده ­های طبیعی در مکان­گزینی، پراکندگی، حوزه نفوذ، توسعه فیزیکی، مورفولوژی شهر و امثال آن اثر قاطعی دارد و گاه به عنوان یک عامل مثبت و زمانی به صورت یک عامل منفی و باز دارنده عمل می­ کند ( نگارش،۱:۱۳۸۲). ژئومورفولوژی شهری برای مسولان و مردم اهمیت زیادی دارد و در صورت غفلت و بی توجهی به آن خسارات جبران­ناپذیری را به دنبال خواهد داشت. اهمیت ژئومورفولوژی شهری زمانی آشکار می شود که خسارت وارده زیاد و خارج از تحمل انسان باشد. امروزه به لحاظ گستردگی شهرها و پیچیدگی زندگی مدرن و توسعه تاسیسات شهری خسارات زیاد و کمرشکن خواهد بود (رجایی،۲۰۸:۱۳۷۳). ساختمانها ابعاد وسیعی به خود گرفته­اند، شهرها وسعت قابل توجهی پیدا کرده ­اند و در حاشیه اکثر شهرها تاسیسات صنعتی توسعه یافته­اند. بنابراین کوچکترین اشتباه در شرایط کنونی ممکن است خسارات جبران ناپذیری را به بار آورد، از اینرو باید قبل از ایجاد ساختمانهای مقاوم؛ در مکان­گرینی شهرها و انتخاب محل مناسب برای توسعه ساختمانها دقیقی صورت گیرد (نادر­صفت،۱۹۱:۱۳۷۹). واحدهای ژئومورفولوژی همیشه با پویایی و دینامیسم محیط طبیعی در ارتباط است. هر گونه اقدام در راستای توسعه و عمران شهرها، به نحوی با پویایی و دینامیسم مذکور و در نتیجه با پدیده ­های ژئومورفولوژی تلاقی می­ کنند. برای فعالیت های توسعه شهری، بهترین سنگ، ماسه سنگ، روان­های بازالتی، رسوبات آبرفتی است ( مخدوم، ۲۰۵).
۲-۳-۴) جنس خاک
جنس خاک در ارتباط با میزان نفوذ آب و بارندگی­ها و درجه مقاومت آن در مقابل ایستایی تاسیسات ساختمانی و طبقات ساختمانها از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. بافت خاک در توسعه شهرها عامل بسیار مهمی می­باشد، مقاومت خاک در ارتباط با احداث ساختمانهای چند طبقه باید هماهنگ باشد( شیعه،۱۹۴:۱۳۷۹). مناسب­ترین خاک برای ساختمان­سازی، خاک­های عمیق با بافت سنگین است و خاکهای شنی، نامناسب­ترین خاک برای ساخت و ساز و توسعه فیزیکی شهرها است. بنابراین بهترین مکان برای توسعه شهری براساس این عامل، گسترش در خاکهای عمیق با بافت متوسط تا سنگین است (قرخلو و همکاران،۱۱:۱۳۸۹). و باید این را در نظر داشت که زمین­لرزه غالبا در زمین­های سست تخریب بیشتری ایجاد می­ کنند (معتمد،۲۳۰:۱۳۸۲).
۲-۳-۵) قابلیت خاک
هر چند امروزه شهرها فعالیت زیادی دارند، اما با توجه به مناسبات حاکم میان شهر و پسکرانه روستایی آن بررسی استعداد کشاورزی خاک در حوزه نفوذ برای تعیین وابستگی نقش شهر به فعالیت­های کشاورزی حاکم در اطراف شهرها اهمیت زیادی دارد ( رهنمایی،۱۶۶:۱۳۸۲). هدف از مطالعه خاکشناسی و طبقه ­بندی اراضی، تعیین خصوصیات و ارزش اراضی برای کشاورزی، آبیاری، تاسیسات و تجهیزات شهری و همچنین تاثیر­گذاری در جهت مناسبات توسعه شهری است ( حبیبی، ۱۹۵:۱۳۸۴). اغلب شهرها در مسیر گسترش خود موجبات نابودی زمین­های کشاورزی را فراهم آورده و آنها را تحت پوشش گسترش شهری قرار می دهند و این مساله از نظر اقتصادی و فعالیتهای کشاورزی، به ویژه در کشورهای در حال توسعه از مواردی است که توجه بیشتر را طلب می­ کند. زیرا زمین­های کشاورزی در حاشیه شهرها علاوه بر تولید محصولات، فضای با ارزشی را نیز ارائه می­ دهند (ابراهیم زاده و رفیعی،۱۰:۱۳۸۷).
۲-۳-۶) شیب
شیب یکی از عوامل مهم در ایجاد تغییر و تحول در ناهمواری­های زمین محسوب می­گردد و بدین طریق به طور مستقیم و یا غیر مستقیم بر روی کلیه­ فعالیتهای انسانی اعم از اقتصادی-مکانگزینی سکونتگاهی و صنعتی-ساخت و سازهای شهری و روستایی شکل معابر و ترابری و … تاثیر می­ گذارد (اصغری مقدم، ۹۱:۱۳۷۸). عامل دیگری که در توسعه فیزیکی شهرها و احداث بنا مهم می­باشد، شیب است. شیب بین ۱تا ۸ درصد مستعد برای فعالیتهای توسعه مسکونی است ( عباس پور و قراگوزلو،۵۶:۱۳۸۵). مناسب­ترین شیب برای فعالیت­های شهری شیب ۵ درجه است ( مخدوم، ۲۰۵).
۲-۳-۷) باد
باد از جمله عوامل اقلیمی است که در مکان­ یابی جهت توسعه شهری باید به آن توجه شود، زیرا که باد از لحاظ اقلیمی در فراهم آوردن آسایش انسان یا اخلال در آن، چه از جهت گرمایی و چه از لحاظ رفتاری در محیط نقش مهمی دارد. توجه به سرعت و جهت باد در نواحی که این عنصر اقلیمی نسبت به بقیه_­ی عناصر اقلیمی اثرات آسایش مثبت و منفی عمیق­تری دارد و با اهمیت­تر می­باشد ( سلیقه،۱۱۰:۱۳۸۲).
۲-۳-۸) آب­های زیر­زمینی
از دیگر فاکتورهای طبیعی که باید در توسعه فیزیکی شهرها به آن توجه شود مطالعه­ سطح و ارتفاع آب زیر­زمینی است. در مکان­هایی که سطح آب زیرزمینی بالا است، شهر نمی­تواند توسعه پیدا کند، زیرا احتمال نشست ساختمان در زمین وجود دارد. بنابراین این عامل نیز در شهرهایی که آب­های زیرزمینی در سطح بالایی قرار دارند یک عامل تعیین کننده در جهت توسعه شهر محسوب می­ شود.(قرخلو و همکاران، ۱۷:۱۳۸۹).
۲-۳-۹) ارتفاع
اراضی پست از چند دیدگاه قابل تامل و تعمق است. اول؛ از نظر بروز سیل و سیلاب و خطرات ناشی از آن، که در این مورد فاصله اراضی پست همجوار رودخانه­ها در صورت طغیان آب، خطراتی را در پی دارد؛ دوم برای نقاطی که سطح آب زیر زمینی بالاست، احداث ساختمان در آن ممکن است از نظر رطوبت زمین و یا مشکلات مربوط به احداث زیرزمین هزینه­هایی را به دنبال داشته باشد ( شیعه،۲۰۳:۱۳۷۹). حداکثر ارتفاع برای مناطق مستعد توسعه مسکونی تا ۱۶۰۰ متر است ( عباس پور و قراگوزلو،۵۶:۱۳۸۵).
۲-۳-۱۰) رعایت حریم گسل
” گسل عبارت است از شکستگی زمین، همراه با جابه جایی قطعات"( مقدم، ۷۶:۱۳۸۳). ایران جزو ده کشور بلاخیز و ششمین کشور زلزله­­خیز دنیا است که زلزله مسبب بیشترین تلفات انسانی در آن می­باشد و کمربند زلزله ۹۰ درصد از خاک کشور ما را در بر­گرفته است؛ اما آنچه حایز اهمیت است، وضعیت اسف­بار شهرهایی است که بر روی گسل­ها و یا در مجاورت آنها ساخته شده و در معرض خطر زلزله قرار دارند (نگارش، ۹۳:۱۳۸۴). در واقع یکی از عواملی که باید در مکان­ یابی توسعه فیزیکی شهر رعایت شود گسل و حریم آن است. خطرناکترین مکان­های ساختمان­سازی، مکان­های گسله و نقاط با خاک نرم می­باشد که باعث شدید شدن لرزه­های زمین می­شوند. بنابراین تا حد امکان باید از این قبیل مناطق جهت احداث مناطق مسکونی و ساختمانی اجتناب شود یا ساختمان با تراکم کم در آنجا احداث گردد (غضبان، ۷۷:۱۳۸۱). فاصله مناسب شهر تا گسل بیشتر از ۵۰۰ متر می­باشد ( موسوی و همکاران،۱۴:۱۳۸۹)
۲-۳-۱۱) جهت­های جغرافیایی
دامنه­های جنوبی بهترین جهت جغرافیایی برای توسعه شهری است و دامنه­های شمالی نامناسب­ترین جهت جغرافیایی برای توسعه شهری است. برای نواحی با آب و هوای معتدل مناسب ترین جهت، جهت جنوبی و برای نواحی با آب و هوای نیمه گرمسیری جهت شرقی بهترین جهت جغرافیایی است مخدوم،۲۰۵).
۲-۳-۱۲ )حریم رودخانه­ها
حریم رودخانه از شاخص­ های دیگری است که باید در توسعه فیزیکی شهر ها به آن توجه شوند. ” خانه­ها و مراکز تجاری موجود را باید از دشت­های سیلابی خارج کرد و در آنجا ساختمان­سازی نکرد، البته ساختمانهایی را که به ناچار در آنجا باقی می­مانند باید به خوبی محافظت شوند” ( خالدی و ایرانی،۱۹۷:۱۳۸۰). به همین خاطر باید حریم رودها مشخص شود تا سیل باعث تخریب ساختمانها نشود. یکی از مهمترین عوامل در توسعه ساختمان­های شهری جلوگیری از خطرات سیل رودخانه­هاست از همین رو علاوه بر حریم در نظر گرفته شده و معمول برای رودخانه ها باید بالاترین سطحی که در پر آب­ترین زمان رودخانه در طول ۲۵-۱۵ سال به زیر آب می­رود، به عنوان حریم رودخانه در نظر گرفته شود ( شیعه، ۲۰۳:۱۳۷۹).
عوامل اکولوژیکی که در این تحقیق انتخاب و مورد بررسی قرار گرفتند در جدول زیر آمده است.
جدول ۲-۱): معیارهای مدل اکولوژیکی توسعه شهری ایران با توجه به منطقه مورد مطالعه