در ماده ۲۸۷ آمده است: «گروهی که در برابر اساس نظام جمهوری اسلامی ایران، قیام مسلحانه کند باغی محسوب می شود و در صورت استفاده از سلاح، اعضای آن به مجازات اعدام محکوم می‌شوند».

 

از سوی دیگر در ماده ۲۸۸ مقرر شده است: «هر گاه اعضای گروه باغی، قبل از درگیری و استفاده از سلاح، دستگیر شوند، چنان چه سازمان و مرکزیت آن وجود داشته باشد به حبس تعزیری درجه سه و در صورتی که سازمان و مرکزیت آن از بین رفته باشد به حبس تعزیری درجه پنج محکوم می‌شوند».

 

گفتار سوم- مقایسه بغی و محاربه با مفسد فی الارض

 

بند نخست- وجوه تشابه

 

احتمال تشابه عناوین بغی و محاربه با عنوان افساد فی الارض هنگامی تقویت می شود که این مفهوم-(افساد فی الارض) همان طور که بسیاری از مفسرین و فقها هم به آن ها اشاره داشته اند- تأکید و توضیح محاربه می‌باشد، در این صورت محاربه هنگامی محقق می شود که همراه با افساد فی الارض باشد. ‌بنابرین‏ اگر مجرمان اقدام به اعمال خشونت آمیز بزنند و اسلحه به کار ببرند ولی قصد افساد نداشته باشند، عملشان محاربه محسوب نخواهد شد. در این حال به نظر نه تنها بغی همراه با خشونت توجیه پیدا می‌کند، می توان اذعان داشت که بغی هم وسیله تحقق افساد فی الارض باشد ‌بنابرین‏ کیفیت رابطه ی افساد فی الارض با این عناوین، تحت یک عنوان عامی است که نه تنها دایره ی شمول آن محاربه و بغی را در بر می‌گیرد و از این دو عنوان مجزا نیست بلکه قابل تسری به موارد دیگری هم هست. اما شباهت فقط ‌به این یک مورد خلاصه نمی شود بلکه به ویژه ‌در مورد محاربه از لحاظ شرایط و ارکان با هم این شباهت ها را دارند:

 

«- هم محاربه و هم افساد فی الارض می‌توانند از طریق بر هم زدن امنیت جامعه و نظام اسلامی تحقق یابد.

 

-افساد فی الارض نیز می‌تواند از طریق کشیدن اسلحه و ایجاد اخافه و ترس و برهم زدن امنیت جامعه و مردم صورت پذیرد؛ به عبارت دیگر می‌تواند نوعی وسیله برای تحقق افساد فی الارض باشد.

 

-محاربه و افساد فی الارض هم از طریق فرد و هم از طریق گروه یا تشکیلات قابل تحقق است؛ به عبارت دیگر هر دو عنوان، هم به صورت فردی و هم به صورت گروهی قابل وقوع و تحقق است.

 

-در محاربه و افساد فی الارض فرقی میان مسلمان و غیر مسلمان نیست.

 

– توبه محارب و افساد فی الارض قبل از دستگیری مسقط حد است ».^[۷۸]

 

– در قانون جدید مجازات اسلامی طبق ماده ۲۸۶ و ۲۸۷ برای هر دو عنوان افساد فی الارض و بغی مجازات اعدام در نظر گرفته شده است.

 

– در هر دو جرم بغی و افساد فی الارض هرگاه متهم قبل از اثبات جرم، توبه کند و ندامت و اصلاح وی برای قاضی محرز شود، حد از او ساقط می‌شود. ^[۷۹]

 

بند دوم- وجوه افتراق

 

الف- تفاوت محاربه و افساد فی الارض

 

اگر چه در عمل تفکیک بین محاربه و افساد فی الارض و تمییز این دو از یکدیگر مشکل است اما نسبت بین آن ها، نسبت عموم و خصوص مطلق است یعنی هر محاربه ای افساد فی الارض نیز محسوب می‌گردد اما هر افسادی، محاربه محسوب نمی شود و با این ضابطه، تشخیص مصادیق و موارد این دو بزه در عمل نسبتاً آسان خواهد بود.^[۸۰] ‌بنابرین‏ بر خلاف محاربه که موضوع آن مختص به امنیت و آسایش عمومی است، افساد فی الارض نه تنها مختص به امنیت و آسایش عمومی نیست بلکه عنوان عامی است که هم لطمه به جامعه و شهروندان را شامل می شود و هم اقدام علیه حکومت را دربر می‌گیرد. از سوی دیگر عنصر مادی جرم محاربه مستلزم به کار بردن اسلحه برای ایجاد رعب و هراس و گرفتن اموال و غیره است ‌بنابرین‏ تحقق آن در قالب استفاده از سلاح است در حالی که افساد فی الارض می‌تواند از طریق گفتار نیز تحقق پیدا کند.

 

توبه در افساد قبل از اثبات جرم حد را ساقط می‌کند در حالی که در محاربه توبه قبل از دستگیری یا تسلط بر محارب مسقط حد است از طرف دیگر اگر افساد با اقرار ثابت شده باشد در صورت توبه مرتکب حتی پس از اثبات جرم دادگاه می‌تواند عفو مجرم توسط رئیس قوه قضائیه از مقام رهبری درخواست نماید.

 

مجازات افساد فی الارض طبق قانون مجازات اسلامی جدید اعدام است ولی مجازات محاربه یکی از حدود اربعه می‌باشد.

 

ب- تفاوت بغی با افساد فی الارض

 

همان طور که ‌در مورد محاربه هم مطرح گردید، افساد فی الارض عنوان عامی است که هم امنیت ملی و هم دولت را در بر می‌گیرد اما بغی عنوان خاصی برای اقدام علیه دولت قلمداد می‌گردد. ^[۸۱]

 

در افساد فی الارض همه حقوق الناس از باب افساد بر عهده مفسد است من جمله قصاص و با توبه قبل از دستگیری ساقط نمی شود و تنها حدود با توبه ساقط می شود اما باغی اگر در جنگ مرتکب قتل شده باشد بعد از توبه به خاطر آن قتل قصاص نمی شود. پس توبه مفسد فی الارض پس از دستگیری قابل قبول نیست، اما توبه باغی پس از دستگیری پذیرفته می شود.

 

برخی اشاره کرده‌اند که در افساد فی الارض میان مسلمان و بغی تفاوت وجود ندارد، ولی بغی را مختص مسلمانان می‌دانند و این می‌تواند با توجه به آیه ۹ سوره حجرات صحیح باشد زیرا در آن خداوند متعال از مومنین نام برده است که علیه مؤمنان دیگر شوریده‌اند ولی در قانون جدید مجازات هیچ عنوانی که بغی را مختص مسلمانان کند وجود ندارد زیرا در آن کلمه «گروهی» استفاده شده که می‌تواند مسلمان و غیرمسلمان را در بر گیرد.

 

لذا با عنایت ‌به این مقایسه و شناخت مرزهای مشترک و تفاوت های آن ها به روشنی مشخص است که «افساد فی الارض» مفهومی عام است که دایره شمول آن محاربه و بغی را در بر می‌گیرد و افساد فی الارض از طریق محاربه و بغی نیز تحقق می‌یابد.

 

با توجه به معنی لغوی فسد (تباه شدن، فتنه و شرارت…) و معنای اصطلاحی آن از نظر فقها و حقوق ‌دانان که آن را به خارج شدن از حد اعتدال و برهم زدن نظم و صلاح تعبیر کرده‌اند می توان گفت که افساد فی الارض هر عمل مجرمانه و قبیحی است که در زمین روی می‌دهد و حالت سامانی و تعادل زمین را که برای زندگی انسان مناسب است به هم می ریزد و باعث اختلال در اعتدال و نظم جامعه بشری می شود.

 

از طرف دیگر نیز این مفهوم با مفاهیمی چون بغی و محاربه ارتباط می‌یابد که از نظر ماهیت شباهت زیادی به افساد فی الارض دارند و جزء مصادیق اصلی افساد فی‌الارض می‌باشند ولی شریعت مقدس اسلام و به تبع آن فقها و قانون‌گذار به دلیل خصوصیت استفاده از سلاح و آثار مخرب و همچنین شدت عکس العمل، این دو را به طور اختصاصی جرم انگاری کرده‌اند.

 

فصل دوم: پیشینه افساد فی الارض

 

در این بخش با توجه به اهمیت موضوع، به بررسی پیشینه جرم افساد فی الارض قبل از اسلام و پس از آن و نیز در ایران باستان، با توجه به تحولات عمده آن پرداخته شده است.

 

مبحث نخست- بررسی افساد فی الارض قبل و پس از اسلام

 

گفتار نخست- افساد فی الارض قبل از اسلام از منظر قرآن کریم