-سیاست خارجی معطوف به انرژی قدرت تعامل و چانه زنی در صحنه بین المللی را برای ایران افزایش می دهد.
بصورت خلاصه، در آینده بنظر می رسد که مهمترین تولیدکنندگان نفت و گاز جهان عربستان سعودی، روسیه، عراق و ایران باشند و در عین حال که به دلیل فراز و نشیب در قیمت حامل های انرژی، رویکرد سرمایه گذاری در این بخش افزاینده است، اما با توجه به اصل کمیابی منابع مالی و رهیافت های سیاسی، استفاده از سرمایه گذاری جدید نیازمند تدوین برنامه های فوری و آنی در ارتباط با جذب سرمایه خارجی می باشد. وگرنه دیگر کشورها همچون عربستان، قطر، امارات، روسیه و کویت بدون سروصدا بازار سرمایه را به داخل مرزهای خود کشانده و از آنها استفاده می نمایند.
ایران از جمله کشورهایی است که از منابع فراوان انرژی برخوردار است و پس از ۱۹۱۳ همواره به عنوان یکی از صادر کننده‌های اصلی نفت محسوب می‌شده است. با توجه به اینکه در میان دو منبع بزرگ انرژی جهان (دریای خزر در شمال و خلیج فارس در جنوب) قرار دارد، از جایگاه ویژه‌ای در سطح بین‌المللی برخوردار است. از جمله موارد اهمیت این می‌باشد که یکی از دو کشوری است که قادر است به طور مستقل و مستقیم، نفت و گاز استحصال شده از منبع عظیم دریای خزر را صادر کند، که البته از این منظر نیز به دلیل کوتاهی مسافت از رقیب صادراتی خود که روسیه می‌باشد، می‌تواند پیشی گیرد
میانگین تولید نفت روزانه ایران در سال ۲۰۰۵ رقمی در حدود ۴ میلیون بشکه بوده‌است. البته حداکثر میزان تولید روزانه ایران به سال ۱۹۷۴ و با رقمی بالغ بر ۶ میلیون بشکه باز می‌گردد که پس از وقوع انقلاب سال ۱۳۵۷ بر طبق سیاست کاهش تولید این مقدار کاهش پیدا کرد و از طرفی با شروع جنگ ایران و عراق و آسیب دیدن تاسیسات استخراج این میزان بیش از پیش کاهش یافت. در آستانه دهه ۲۰۰۰ روند تولید نفت در ایران به طور فزاینده غیر موثر عمل کرد که از دلایل اصلی آن می‌توان به کمبود تکنولوژی لازم در این زمینه اشاره کرد. به همین جهت تعداد اندکی چاه در سال اخیر برای اکتشاف منابع جدید حفر شدند.
ایران دارای ۱۰٪ از منابع کشف شده نفت جهان است. ایران به جز منابع متمرکز نفت در سواحل خلیج فارس دارای منابعی نیز در شمال کشور است. ایران همچنین با دارا بودن ۱۵٪ از کل منابع گاز جهان دومین کشور دارنده منابع گاز طبیعی است که بیشتر این گاز در مصارف خانگی به مصرف می‌رسد. با این وجود ایران در سال ۲۰۱۴ حدود ۸ میلیارد دلار برای وارد کردن سوخت هزینه کرده‌است که دلایل اصلی آن قاچاق سوخت و پایین بودن راندمان مصارف خانگی است که عموماً به علت پرداخت یارانه‌های سوختی به وجود آمده‌اند.
با قبول آمار میانگین صادرات نفت خام ایران طی ۴ ماه گذشته و گزارش رسمی اوپک مبنی بر میانگین نفت صادراتی ایران، دولت طی ۴ ماه گذشته بیش از ۱۲ میلیارد دلار درآمد کسب کرده است.به گزارش «جوان»، دبیرخانه سازمان کشورهای صادر‌کننده نفت خام در جدیدترین گزارش ماهانه خود با بررسی تولید و صادرات کشورهای عضو، اطلاعاتی را درباره ایران رسانه‌ای کرد که مسئولان وزارت نفت پرداختن به آنها را محرمانه می‌خوانند. بر اساس این گزارش، اوپک اعلام کرده است که میانگین فروش نفت صادراتی ایران طی ۴ ماه گذشته نزدیک ۱۰۵ دلار برآورد می‌شود حال با فرض صادرات یک میلیون بشکه‌ای کشور، درآمد نفتی دولت به بیش از ۵/۱۲ میلیارد دلار رسیده است. اوپک اعلام کرده است هر بشکه نفت سنگین ایران در آوریل ۲۰۱۴ (فروردین ۹۳) با ۳۱ سنت افزایش ۳۲/۱۰۴ دلار فروخته شد و متوسط قیمت نفت ایران در ۴ ماه ابتدایی سال جاری میلادی ۵۴/۱۰۴ دلار برآورد شده است. در گزارش اوپک آمده است: به غیر از نفت اورینت اکوادور و نفت صحرای الجزایر، نفت دیگر کشورهای عضو اوپک با افزایش قیمت روبه‌رو شده است. بیشترین افزایش قیمت به نفت مری ونزوئلا با ۷۶ سنت اختصاص داشته است. همچنین قیمت نفت سبک عربستان طی ۴ ماه گذشته ۸۷/۱۰۴ دلار، نفت سبک عراق ۱۱/۱۰۲دلار، نفت بونی‌لایت نیجریه ۱۹/۱۱۰ دلار، سیدر لیبی ۳۹/۱۰۷ دلار، نفت گیراسول آنگولا ۸۰/۱۰۸ دلار، نفت صادراتی کویت ۱۳/۱۰۳ دلار، نفت مارین قطر ۵۳/۱۰۴ دلار، نفت مرِی ونزوئلا ۹۹/۹۳ دلار، نفت موربان امارات ۷۵/۱۰۷دلار، نفت اورینت اکوادور ۷۳/۹۴ دلار بوده است.
۲-۳-۲ نفت و گاز
بر اساس گزارش آماری شرکت بریتیش پترولیوم، در سال ۲۰۱۳ موجودی نفت دنیا حدود ۱/۱۳۳۳میلیارد بشکه است که ۴/۱۰۲۹ میلیارد بشکه به کشورهای عضو اوپک تعلق دارد و تولید نفت اوپک ۰۷۶/۳۳ میلیون بشکه در روز است. در این میان بیشترین سهم از تولید نفت خام در جهان متعلق به خاورمیانه است. از تحولات عمده دیگر در روندهای بازار نفت جهان، شتاب گرفتن مصرف جهانی نفت به ویژه در کشورهای در حال توسعه آسیایی است. برآوردها حاکی از آن است که تقاضا برای نفت در جهان درحال توسعه سه برابر سریع تر از جهان توسعه‌یافته است و انتظار می رود سهم مصرف نفت در کشورهای در حال توسعه از ۴۳ درصد کل مصرف جهانی نفت تا سال۲۰۲۰ به ۵۵ درصد افزایش یابد[۱۵]. میزان تقاضای جهانی برای نفت از سال۲۰۱۰ تا سال ۲۰۲۵ سالانه ۹/۱ درصد افزایش خواهد یافت و از ۶/۹۴ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۱۰ به۲/۱۱۹ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۲۵ افزایش خواهد یافت، که بیشترین رشد طی این دوره به ترتیب مربوط به کشور چین، هند، روسیه، آمریکای شمالی و کشورهای اروپایی و پاسیفیک خواهد بود[۱۶]. برای تأمین این حجم از تقاضای انرژی به ویژه در بخش نفت و گاز اهمیت راهبردی منطقه خلیج فارس طی بیست سال آینده افزایش خواهد یافت. در این میان، در پایان سال ۲۰۰۹ میلادی، ایران با داشتن ۶/۱۳۷ میلیارد بشکه نفت، ۳/۱۰ درصد از ذخایر جهانی نفت را به خود اختصاص داده است و در زمینه گاز طبیعی با ۶۱/۲۹ تریلیون مترمکعب، ۸/۱۵درصد ذخایر گاز جهان، در مقام اول خاورمیانه و دوم جهان قرار دارد[۱۷]. ایران با داشتن چنین منابعی و به واسطه نزدیکی مراکز تولید نفت و گاز آن به آب های بین المللی می تواند نقش بسیار مهمی را در معادلات انرژی جهان ایفا کند.
برنامه ریزی عربستان سعودی برای رسیدن به ظرفیت اضافی تا ۵ میلیون بشکه در روز یعنی مجموع ظرفیت تولید ۱۳ میلیون بشکه در روز و همچنین تلاش عراق برای رسیدن به ظرفیت تولید جاه طلبانه ۱۲ میلیون بشکه در روز، مزیت های رقابتی ایران در بازار انرژی را با چالش مواجه می سازد[۱۸]. با این وضعیت دیری نخواهد پائید که موقعیت ایران در بازار جهانی نفت تضعیف شود. ایران که در سال ۱۹۷۴، ۶ میلیون بشکه نفت در روز تولید می کرد و نقش تعیین کننده ای در اوپک و در بازار جهانی انرژی داشت، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی دیگر نتوانسته تولید خود را به این حد برساند. عواملی چون جنگ، سرمایه گذاری محدود، تحریم و نرخ بالای افول تولید چاه های نفت کشور دلایل اصلی این امر محسوب می شوند. چاه های نفت ایران نیازمند بازسازی ساختاری و احیا گسترده نفتی است. نرخ کاهش تولید سالانه چاه های نفت ایران معادل ۸% در خشکی و ۱۰% در دریا است و در عین حال نرخ احیا چاه های ایران ۱۰% پایین تر از متوسط جهانی است[۱۹].
۲-۳-۳ نفت و امنیت ملی ایران
امنیت ایران همواره با نفت رابطه مستقیم داشته و همیشه بخشی از دیدگاه سیاستمداران را در نگاه به ایران مسئله نفت و منابع نفتی ایران تشکیل می داده است. نفت بیش از ۸۰ درصد درآمد ارزی کشور را تأمین می نماید و ارتباط اقتصاد ایران با دنیا عمدتاً از طریق این صنعت صورت می گیرد. ازاین رو، با توجه به وابستگی اقتصاد ایران به درآمدهای حاصل از نفت، امنیت ملی از متغیر هایی در خارج از مرزها نیز تأثیر می پذیرد.
رابطه مستقیمی میان امنیت ملی ایران و قیمت های جهانی نفت وجود دارد. هر چه بحران در قیمت جهانی نفت افزایش یابد، حساسیت امنیتی کشور نیز افزایش می یابد. لذا اقتصاد تک محصولی ایران یکی از چالش های امنیتی محسوب می شود که در کنار اینکه منجر به کندی رشد و توسعه اقتصادی شده است، با رقیب قرار دادن دیگر کشورها و در نتیجه واگرایی نسبت به کشورهای دیگر منطقه، ناامنی را برای ایران بازتولید می کند. هر قدر بازار جهانی و کشورهای مختلف به نفت و گاز ایران بیشتر وابسته باشند، مجبور خواهند بود که از امنیت تداوم تولید و جریان نفت و گاز ایران حراست کنند و این به نوبه خود مستلزم داشتن جایگاه مناسب در بازار جهانی انرژی ( نفت و گاز)، برقراری آرامش و امنیت ایران خواهد بود.
وجه دیگر نقش انرژی در امنیت ملی ایران، وجود حوزه‌های مشترک نفت و گاز با کشورهای همسایه در خشکی و دریا است. حوزه‌های مشترک نفت و گاز عنصر مهمی در امنیت انرژی و امنیت ملی ایران تلقی می‌شوند، چرا که در صورتی که سرمایه‌گذاری های ضروری برای بهره‌برداری و توسعه این حوزه‌ها صورت نگیرد، باتوجه به مشترک‌بودن این حوزه‌ها، نتیجه، از دست رفتن سهم ایران خواهد بود، درکنار این که درصورت تأخیر در انجام این سرمایه‌گذاری ها، ایران تولید حاشیه امنیتی و قدرت سیاسی ناشی از نفت و گاز را نیز از دست خواهد داد.
راه دیگر برای افزایش امنیت ملی ایران، انجام سرمایه گذاری های مشترک در میادین نفت و گاز ایران با همکاری کشورهای منطقه و سرمایه گذاران خارجی است. که این امر منافع ایران را با این کشورها پیوند می دهد. چالش های پیش روی ایران و انجام سرمایه گذاری در ایران نیازمند جلب اعتماد کشورهای سرمایه گذار می باشد[۲۰].
پیامدهای امنیتی عدم سرمایه گذاری کافی در صنایع انرژی را می توان چنین برشمرد:
۱- از دست دادن بازار رو به رشد انرژی در جهان
۲- کاهش سهم و نقش ایران در سازمان اوپک
۳- استخراج سریع همسایگان از مخازن مشترک انرژی
۴- بالا رفتن ریسک ملی ایران به واسطه کاهش درآمدهای نفتی و عدم بازپرداخت به موقع تعهدات مالی خارجی[۲۱]
همچنین اوپک اعلام کرد متوسط تولید نفت ایران در ۴ ماه نخست سال جاری میلادی با افزایش ۷۸هزار بشکه‌ای نسبت به متوسط سال ۲۰۱۳ به ۷۶۹/۲ میلیون بشکه در روز رسید. ، تولید ۱۲ عضو اوپک در ماه آوریل ۲۰۱۴ با ۱۳۰ هزار بشکه در روز افزایش مواجه شد و از ۴۶۲/۲۹ میلیون بشکه در روز در ماه مارس ۲۰۱۴ به ۵۹۲/۲۹ میلیون بشکه در روز در ماه آوریل ۲۰۱۴ رسید.۶ عضو اوپک در این ماه با کاهش تولید و ۶ کشور نیز با افزایش تولید مواجه شده‌اند. ایران بین کشورهایی قرار دارد که در این ماه با کاهش تولید نفت خود مواجه شده است. بر اساس این گزارش که بر پایه آمار منابع ثانویه تهیه شده است تولید نفت ایران در آوریل ۲۰۱۴ با ۱۶ هزار بشکه در روز کاهش مواجه شد و از ۷۸۵/۲ میلیون بشکه در روز در ماه مارس ۲۰۱۴ به ۷۶۹/۲ میلیون بشکه در روز در این ماه رسید.
در ماه آوریل عراق با بیشترین میزان افزایش تولید و ونزوئلا با بیشترین حجم کاهش تولید مواجه شده‌اند. تولید عراق با ۱۲۰ هزار بشکه در روز افزایش به ۲۹۸/۳ میلیون بشکه در روز و تولید ونزوئلا با ۳۵ هزار بشکه در روز کاهش به ۳۰۴/۲ میلیون بشکه در روز رسید. شرکت ملی نفت ایران در آخرین گزارش رسمی خود حجم ذخایر گاز طبیعی و متعارف ایران را بیش از ۳۳٫۷ تیریلون متر مکعب و حجم ذخایر نفت خام متعارف و قابل برداشت کشور را حدود ۱۵۷ میلیارد بشکه اعلام کرد.بر این اساس سال گذشته با وجود تاخیر در توسعه و افزایش ظرفیت تولید در میادین نفت و گاز کشور اما در حوزه اکتشاف رکوردهای جدید کشف ذخایر نفت و گاز طبیعی حاصل شده به طوری که سال گذشته حدود ۱٫۹ میلیارد بشکه نفت و ۳۸۸ میلیارد مترمکعب گاز کشف و به حجم ذخایر قابل استحصال کشور افزوده شد. ایران از حیث اکتشافات جدید نفت و گاز به ویژه در سال گذشته میلادی به رتبه اول جهان دست یافته است، گفته بود: بر اساس گزارش رسمی اوپک، جایگاه نفتی ایران از چهارم به سوم جهان پس از کشورهای ونزوئلا و عربستان ارتقا یافته است. با کشف ذخایر جدید نفت و گاز احتمال ارتقا جایگاه ایران به عنوان بزرگترین دارنده ذخایر نفت و گاز جهان وجود دارد، اظهار کرده بود: برای سال جاری هم کشف حدود ۴۵۰ میلیون بشکه ذخایر جدید نفت خام و حدود ۱۲۵ میلیارد مترمکعب ذخایر گاز طبیعی هدف گذاری شده است.
۲-۴ زغال سنگ
۱٫تاریخچه
بیش از دو هزار سال پیش ، در چین ، یونان و ایتالیا زغال سنگ به‌عنوان یک ماده سوختی مورد استفاده قرار می‌گرفت. البته استخراج آن از معدن در حدود قرن دهم میلادی در آلمان آغاز شد.
در ایران اولین تلاش های ناموفق در جهت تولید انرژی الکتریکی از زغالسنگ در سال ۱۳۴۷ با احداث نیروگاه زغال سوز زرند کرمان (دو واحد ۳۰ مگاواتی) شروع شد، (لازم به توضیح است که در آن زمان کل ظرفیت نیروگاهی کشور ۱۰۰۸ مگاوات بوده، و در مجموع این دو واحد در آن زمان حدود ۶ درصد سهم نیروگاهی را تشکیل می داده است، که این سهم برای شروع تولید برق از زغال سنگ بسیار خوب بوده است). اگر چه تاسیسات بکارگیری زغال در این مجموعه به طور کامل نصب گردید ولی از سال ۱۳۵۲ که بهره برداری از نیروگاه آغاز شد به علت عدم تحویل به موقع سوخت و نیروگاه با سوخت دوم یعنی مازوت بهره برداری گردید.
پس از انقلاب نیز تا مدتها تلاشهایی در جهت احداث نیروگاههای زغال سنگی به چشم نمیخورد تا اینکه در سال ۱۳۶۸ انجمن مهندسی نفت ایران که بر روی روند مصرف انرژی ایران مطالعاتی را صورت داده بود، به این نتیجه رسید که در صورت ادامه روند مصرف نفت و فراوردههای نفتی در کشور، در عرض کمتر از بیست سال میزان تولید و مصرف نفت در ایران برابر شده و صادرات این ماده استراتژیک قطع خواهد شد. از این رو این نهاد مطالعاتی را به منظور ارائه راهکارهای اجتناب از وقوع این رویداد آغاز کرد و در سال ۱۳۷۴ همزمان با پایان آن، ۳ راهکار اساسی را پیشنهاد داد:
-
- کاهش شدت انرژی از طریق اجرای سیاست های قیمتی و غیر قیمتی بهینه سازی
-
- ورود گاز طبیعی به سبد انرژی و جایگزینی آن با نفت خام (عمدتا با محور گازرسانی به شهرها برای کاهش مصرف نفت سفید در بخش خانگی)
-
- ورود زغال سنگ به سبد انرژی و جایگزینی آن با نفت خام (عمدتا در کارخانجات و صنایع انرژی بر و نیز نیروگاهها به منظور کاهش مصرف نفت و گاز مصرفی بخش صنعتی)
۲٫منشاء زغال سنگ
امروزه ، روشن است که زغال سنگ ، منشاء گیاهی دارد و طی فرآیندهای طولانی شیمیایی ، بیولوژیکی و ژئولوژیکی در دوران گذشته ، تشکیل شده و به صورت ذخیره‌های پرارزشی در آمده است که امروزه انسان از آن بهره‌برداری می‌کند. همه زغال سنگ‌ها ، به یک طریق بوجود نیامده‌اند، بلکه با توجه به دوران مختلف زمین شناسی و شرایط متفاوت آنها ، نوع تغییرات موثر در بوجود آوردن زغال سنگ‌ها نیز متفاوت بوده است. از اینرو ، امروزه ، چند نوع زغال سنگ در معادن وجود دارد.
۳٫فرآیندهای تشکیل زغال سنگ
مواد گیاهی اساسا از سه عنصر اصلی کربن ، هیدروژن و اکسیژن ، همچنین مقادیر اندکی از اجسام کانی و نیتروژن تشکیل یافته‌اند. قسمت عمده گیاهان را سلولز ، به فرمول C6H10O5 ، تشکیل می‌دهد که ضمن فرآیندهای گوناگون بیوشیمیایی و ژئوشیمیایی به زغال سنگ مبدل می‌شود.
۴٫فرآیندهای بیوشیمیایی
وقتی یک ماده آلی شامل کربن و هیدروژن و اکسیژن ، مانند سلولز ، در هوای معمولی می‌سوزد، بطور کامل به دی‌اکسید کربن و آب تبدیل می‌شود، اما وقتی که همین مواد در شرایط کمبود اکسیژن می‌سوزند، عمل سوختن بطور ناقص صورت می‌گیرد و در نتیجه قسمتی از کربن و تمامی اکسیژن و هیدروژن از سلولز حذف شده و جسم سیاهی برجا می‌ماند که زغال نامیده می‌شود.تخریب مواد گیاهی ، نتیجه اکسید شدن آنها توسط باکتری‌ها و دیگر میکرواورگانسیم‌ها می‌باشد که خود به دو عامل بستگی دارد:
یکی میزان مقاومت قسمتهای مختلف گیاهان در برابر شرایط محیطی مردابها و دیگری نوع قارچ یا باکتری که موجب تخریب کامل گیاه می‌شود. تخریب مواد آلی در غیاب اکسیژن ، مثلا در زیر آب ، نیز به تشکیل زغال سنگ منتهی می‌شود که در این صورت ، هیدروژن به آب و قسمتی از کربن به دی‌اکسید و منوکسیدکربن تبدیل می‌شود و مقداری از هر دو به شکل متان خارج می‌شوند.در فرآیندهای تبدیل سلولز به لیگنیت و زغال سنگ قیری ، محصول بدست آمده از تخریب مواد گیاهی که در حقیقت پیش‌ترکیب زغال سنگ است، پیت نامیده می‌شود که برای تشکیل آن ، مواد چوبی در جاهای مرطوب دستخوش تغییرات فیزیکی و شیمیایی اساسی می‌شوند. شرایطی که در آن ، در زمان های گذشته پیت تشکیل شد، تفاوت چندانی با شرایط امروزی ندارد.احتمالا در دوران گذشته ، هوا نسبتا گرمتر و میزان بارندگی بیشتر و منظم‌تر بود. در نتیجه ، رشد گیاهانی که سرانجام آنها ، پس از طی دوره‌های گوناگون زمین شناسی ، تبدیل شدن به پیت و زغال سنگ می‌باشد، بیشتر از امروز بود.
۵٫فرآیندهای ژئوشیمیایی
بطور کلی در این فرایند ، پیت به انواع زغال سنگ تبدیل می‌شود. تبدیل پیت به زغال سنگ قیری نتیجه اثرات طولانی فشار و دما است و تبدیل آن به آنتراسیت به فشار و دمای باز هم بیشتر نیاز دارد که از فرایند تشکیل کوهها و حرکت افقی پوسته زمین ناشی می‌شود. فرایند تبدیل پیت به زغال سنگ ، با کاهش مقدار رطوبت ، اکسیژن ، هیدروژن و حجم مواد فرار (دی‌اکسیدکربن ، منوکسیدکربن و گازهای دیگر) موجود در آن و افزایش درصد کربن ثابت ، گوگرد و در بسیاری موارد ، محتویات خاکستر آن همراه است. این فرایند تبدیل ، بطور کلی به عوامل ژئولوژیکی زیر مربوط است:
فشار و حرارت : که این خود به عمق رگه‌های پیت در لایه‌های زیرزمینی مربوط می‌شود.
زمان : هر چه زمان ذخیره‌سازی زغال سنگ طولانی‌تر باشد، عمل تشکیل زغال سنگ کاملتر است.
دگرگونی ساختار
حرارت ناخواسته ناشی از صخره‌های مجاور
ترکیب و ساختار گیاه
