آموزش وارونه سازی عادت یکی از روش های رفتاری در درمان تیک ها است که توسط آزرین و نان (۱۹۷۳) طراحی شده است. این روش مداخله ای چند مفهومی است که اولین کاربرد آن با مفاهیم خود بازبینی و فنون تن آرامی شروع شد و در ادامه تکنیک های دیگری چون آموزش آگاهی، آموزش پاسخ متضاد و حمایت اجتماعی به آن اضافه شد(فرانکلین، والتر و وودز، ۲۰۱۰).

 

به طور کلی در روش وارونه سازی عادت افراد از ماهیت تیک های خود آگاه می‌شوند و همزمان با یادگیری تن آرامی در سراسر بدن خود پاسخ هایی که متضاد با تیک مورد هدف باشد را یاد می گیرند. این فنون باید در سایر موقعیت های زندگی به مرور تمرین شوند تا افراد کنترل بیشتری بر تیک های خود پیدا کنند. در تمام مراحل، حمایت اجتماعی مخصوصا اعضای خانواده و سایر افراد نزدیک فرد مبتلا برای کسب نتیجه درمانی مطلوب بسیار مهم است. آموزش فنون وارونه سازی عادت در قالب ۵ مرحله اصلی ارائه می شود که عبارتند از : آموزش آگاهی ، آموزش تن آرامی ،آموزش یادگیری پاسخ متضاد ،آموزش ایجاد انگیزه و آموزش تعمیم دهی. شرح هر کدام از این مراحل در قسمت زیر ذکر شده است (ماتهوو ،مایکل وداگلاس ،۲۰۱۴).

 

۱)آموزش آگاهی

 

افراد از سوی درمانگر راجع به جزئیات رفتارهایی که هدف درمان هستند اطلاعات بیشتری کسب می‌کنند. افراد می آموزند تا تیک های خود را به صورت ورزانه و در جدولی ثبت کنند، با انجام این کار علاوه بر آگاهی از تعداد و شدت تیک ها موقعیت هایی که تیک در آن به وجود می‌آید نیز قابل تشخیص می شود. همچنین افراد از احساسات پیش از شروع تیک آگاهی یافته و سایر اختلالاتی که توسط تیک ها ایجاد می‌شوند قابل شناسایی خواهند شد. در این مرحله هر نشانه گزارش شده مثل تیک ، توسط کودک و یا مادر به شکل عملیاتی به منظور ایجاد یک تصویر رفتاری دقیق تعریف می شود. سپس از نظر شدت و عملکرد برای تمرکز درمان بر روی آن طبقه بندی می شود. از جمله نکات بسیار مهم که در این مرحله به آن پرداخته می شود شناسایی موقعیت هایی که تیک در آن شدت بیشتری دارد و نیز شناسایی احساسات بدنی و یا حسی قبل از بروز تیک است.

 

این شناسایی عوامل هشدار دهنده گاهی توسط خود کودک و نوجوان و یا توسط والدین آن ها می‌تواند صورت گیرد، چرا که برای ادامه درمان حائز اهمیت هستند. تمامی دستورالعمل های داده شده باید یادداشت شوند.

 

۲)آموزش تن آرامی

 

در این جلسه آموزش تن آرامی انجام می شود ، به شکلی که فرد در جایی مناسب و راحت قرار می‌گیرد و در یک فضای ساکت و آرام شروع به ایجاد انقباض و انبساط در تمامی عضلات خود از سر تا انگشتان پا می‌کند . تمرینات مربوط به آرامش پیشرونده عضلات باید به طور روزانه و برای تقویت اثر آن ها انجام شوند. اگر چه در هر زمان که لازم باشد مانند مواقعی که فرد مضطرب است یا دچار تیک می شود باید انجام شوند. استفاده از فنون تن آرامی برای از بین بردن تنش در سراسر بدن استفاده می شود. انجام روزانه تن آرامی مخصوصا زمانی که نشانه ها و علائم کمتری وجود دارد به فرد کمک می‌کند تا آمادگی و مهارت لازم را در اجرای آن به دست آورد. در تمام مراحل باید از تنفس عمیق استفاده شود. این مهارت کمک می‌کند تا در زمان اضطراب و فشار روانی بدن را در حالت آرمیده قرار داد. یادگیری این فنون نیز باید با تمرین و در اوایل کار با توجه به الگو، که می‌تواند درمانگر و یا شخص دیگری باشد انجام شود.

 

۳)آموزش پاسخ متضاد

 

یکی از مهمترین مراحل این مداخله درمانی این مرحله است. این نوع پاسخ کاملا با تیک مورد نظر متضاد است، زیرا ماهیچه های مخالف عضلات درگیر تیک منقبض می‌شوند و از وقوع تیک جلوگیری می‌کنند. پاسخ متضاد یاد گرفته شده باید شامل اعمالی شود که از نظر اجتماعی قابل قبول باشد و در عین حال بارز نباشد به شکلی که موجب تنش ارادی گروه ماهیچه ای مخالف می‌گردد. این پاسخ باید تا چند دقیقه باقی بماند و در موقعیت های بروز تیک و سایر موقعیت های دیگر تمرین شود. در واقع پاسخ متضاد جانشینی برای تیک مورد نظر به حساب می‌آید و به مرور آن را از بین می‌برد. این جلسه با آموزش پاسخ متضاد ادامه می‌یابد . افراد مبتلا به اختلال، رفتارهایی را یاد می گیرند که مخالف با رفتار هدف در درمان است .

 

به گونه ای که کودک یاد می‌گیرد رفتاری ناسازگار را برای حدود ۱ دقیقه ( یا تا زمانی که نیاز به فرونشانی دارد) انجام دهد، مشروط به اینکه بتواند وقوع نشانه ها را پیش‌بینی کند . پاسخ رقیب ابتدا توسط درمانگر و سپس کودک انجام می شود و این پاسخ ها باید مورد علاقه کودک باشند. نمونه ای از تیک ها و پاسخ های متضاد برای آن ها بدین شرح اند (جدول ۴-۲) :

 

جدول ۴-۲ پاسخ متضاد برای برخی از تیک های رایج

 

 

 

 

 

 

تیک پاسخ متضاد صاف کردن گلو

 

تکرار صدا و حرفی خاص مانند باد، باد،

 

پلک زدن یا پرش پلک چشم

 

انگشت در دماغ کردن

تنفس منظم و عمیق

 

دم و بازدم مناسب

 

باز و ثابت نگه داشتن پلک ها و چشم

 

گره کردن انگشتان یا مشت کردن

 

 

۴)آموزش ایجاد انگیزه

 

مهمترین هدف این مرحله حمایت اجتماعی و تقویت مثبت است. حمایت همه افراد وابسته به کودک شامل اعضای خانواده، معلمان، دوستان و سایر افراد در سراسر درمان حائز اهمیت است . ‌به این افراد و مخصوصا تمام اعضای خانواده باید آموزش داده شود تا تیک مورد نظر را نادیده گرفته و کودک را به خاطر داشتن تیک سرزنش نکنند. همزمان باید سایر رفتارها و ویژگی های مثبت کودک تقویت شود. حمایت اجتماعی و استفاده از برنامه های تقویتی باید در برابر پاسخ متضاد نیز انجام شود . ‌به این معنا که هر زمان کودک شروع به تمرین این نوع از پاسخ می‌کند از جانب اطرافیان مورد تشویق قرار بگیرد.

 

۵)آموزش تعمیم دهی

 

آنچه اکنون آموخته می شود تمرین کنترل در همه موقعیت ها و کاربرد فنون یاد گرفته شده برای تیک های دیگر است. ‌به این معنا که کودک پاسخ های متضاد با تیک خود را که یاد گرفته در سایر شرایط زندگی خود تمرین می‌کند. تمرین مداوم این فنون علاوه بر اینکه باعث می شود فرد به تیک های خود کنترل بیشتری پیدا کند، و باعث کاهش تداخل تیک ها در سایر رفتارها و گفتار فرد شده و عزت نفس او را افزایش دهد.

 

در حوزه درمان اختلالات تیک علاوه بر دارودرمانی که گاهی به عنوان یک راهبرد رایج به کار می رود ، رفتار درمانی به عنوان یک راهبرد مؤثر برای درمان تیک ها نتایجی به دست داده است (کوک و بلاچر،۲۰۰۷). دستورالعمل های بالینی اروپا اخیراً یک گزارش از مداخلات روانی- اجتماعی و رفتاری را برای سندرم تورت و دیگر اختلالات تیک منتشر ‌کرده‌است (وردلن^۱،وند گریندت^۲،هارتمن^۳،مورفی ، ۲۰۱۱).یکی از این مداخلات رفتاری ، فنون وارونه سازی عادت است که شرح پنج مرحله اصلی آن توضیح داده شد. استفاده از فنون وارونه سازی عادت در درمان تیک ها و سایر رفتارهای عادتی به سال ۱۹۷۳ بر می‌گردد که توسط آزرین و نان مطرح شد . در برخی مطالعاتی که به تحلیل مؤلفه‌ های این فنون می پردازند از سه عامل اصلی آن که شامل آموزش آگاهی ، آموزش پاسخ متضاد و حمایت اجتماعی است استفاده می شود(میلتن برگر،فوکو^۴ و وودز ،۱۹۹۸).