نوع دلهرهی منزلت از نبود آنچه غالباً به نام تبلور منزلتها یا هماهنگی منزلتها عنوان میشود، ناشی میشود. منزلت پدیدهای یک‌بعدی نیست بلکه مجموعهای از موقعیتها در مجموعهای از سلسله‌مراتب مربوطه است. یک فرد ممکن است در وضع سلسله‌مراتب – درآمد، شغل، تحصیلات و قومیت- به‌طور هماهنگ یا ناهماهنگ جا داشته باشد. لنسکی تصریح میکند که هرچه تعداد افرادی که از شکل حاد ناهماهنگی منزلتی رنج میبرند، بیشتر باشد، تعداد کسانی که از برنامههای دگرگونی اجتماعات حمایت میکنند، بیشتر است (همان، ۱۶۳).
نوع سوم دلهرهی منزلت توسط هیکن، در توصیف از توسعهی اقتصادی مشخص گردیده است. او تأکید شدیدی بر این امر داشته است که یک گروه در یک جامعه ممکن است دچار کنارهگیری از منزلت گردد و این به معنی از دست رفتن منزلت گروه به خصوص است که زمانی از آن برخوردار بودهاند. این نوع دلهرهی منزلت با نوع اول (حاشیهای بودن) که مضمون آن به کوشش برای تحرک رو به بالاست و با نوع دوم آن (ناهماهنگی منزلتها) که هیچ اشارهی الزامی به تحرک ندارد، متفاوت است (همان).
۳-۴- چارچوب نظری تحقیق
نظریههایی که درباره مسئله هنجارها در این پژوهش بیان‌شده است، تنها اکتفا به چند مورد از میان انبوه موارد و بیان خلاصهای از نظریات بوده است؛ به دلیل آنکه هدف این پژوهش نه بررسی همه نظریات موجود بوده است و نه مجالی برای چنین بررسی وجود داشته است، بلکه هدف جستجو و انتخاب نظریه متناسب با مسئله موردنظر بوده است.
یافتن نظریهای که از میان نظریههای رقیب قدرت بیشتری در تبیین مسئلهی ما داشته باشد، مهمترین کار در سطح نظری است. در اینجا، هدف آزمون نظریهها نیست؛ بلکه انتخاب نظریه معینی است که به مسئله ما نزدیکتر است. تطبیق نظریات رقیب با یکدیگر و با واقعیت برای انتخاب نظریه مناسب نشاندهندهی درستی نظریه انتخابشده نیست؛ بلکه تنها نزدیکی آن نظریه را با واقعه[۷۶] موردنظر تحقیق مشخص میکند (ساعی، ۱۳۸۷: ۵۶).
در بخش هنجارهای اجتماعی و عوامل اجتماعی مؤثر بر اطاعت از آن، در اینجا به دو نوع از تئوریها اشاره خواهیم کرد. اول از تنوری الستر (۱۹۸۹) برای تبیین بهتر مفهوم هنجار سود جسته میشود، الستر به یک سری از هنجارها اشاره میکند، که عبارت‌اند از: هنجارهای مصرفی، هنجارهای ضد رفتار، هنجارهای تنظیمکننده پول، هنجارهای عملمتقابل، هنجارهای کیفری، هنجارهای یاری، هنجارهای شغلی، هنجارهای توزیعی که به‌عنوان تغییر وابسته استفاده میشود.
و دوم عوامل مختلفی که در اطاعت کنشگران از هنجارها نقش ایفا میکنند. که در این پژوهش ما فرضیه ها را با این رویکرد استخراج کردهایم که چگونه میشود که فرد در اطاعت از هنجارهای اجتماعی، تن به خواسته های گروه میدهد و چگونه است که گروه میتواند فرد را به اطاعت از هنجارها وادار نماید. بنابراین در این پژوهش ما به تعدادی از تئوریها توجه داشتهایم و با رویکردی تلفیقی به دنبال تبیین این مسئله هستیم، و بر اساس این تئوریها، متغیرهای مستقل خود را استخراج نمودهایم. در این پژوهش از نظریه دورکیم، متغیر همبستگی اجتماعی، نظریه کلمن و دیدگاه انتخاب عقلانی، و درنهایت از نظریات روانشناسی اجتماعی، متغیر دلهرهی منزلت سود جستهایم، امید است که این متغیرهای مستقل استخراج‌شده از رویکرد تلفیقی، بتواند چارچوب نظری خوبی برای تحقیق باشد.
وقتی یک گروه همبستگی دارد، احساس یگانگی، ثبات عضویت، خشنودی عضو و پویایی درونی مهمترین تغییراتی است که در آن گروه رخ میدهد. در مورد خصیصه یگانگی، نه‌فقط روابط میان اعضای گروه مثبتتر میشود، بلکه اعضا احساس تعلق به گروه را به‌عنوان یک کل رشد میدهند. در طی این مرحله، افراد اغلب با افتخار خود را عضو گروه مییابند و در برابر هنجارها با حمله افراد خارجی در مورد گروه به دفاع میپردازند، با بروز «ما بودن» افراد این احساس را پیدا میکنند که اشتراکهای مهمی میان ویژگیهای شخصی مشابه، اهداف، یا بازده ها با سایر اعضای گروه دارند (فورسایت، ۱۳۸۰: ۱۲۷).
یکی از مفاهیم اساسی که در شکل‌گیری هنجار اجتماعی مؤثر است، عنصر تعهد است. اساساً میتوان گفت که جامعه از طریق این عنصر است که قواعد و الزاماتش را در سطح خرد اجرا مینماید.
تئوری انتخاب عقلانی فرض میکند که تأثیر محیط (ساختار) ثابت است و این کنشگران هستند که بر اساس عقلانیت و خردورزی خود متفاوت عمل میکنند (تربورن، ۲۰۰۲). نظریه انتخاب عقلانی، جامعه را مجموعهای از افراد میداند که کنش عقلانی انجام میدهند. بر اساس این نظریه، کنشگر، کنشی را انتخاب میکند که بیشترین فایده را برای او دارد (کلمن، ۱۳۹۰).
صرف‌نظر از میزان بستگی میان مدافعان یک هنجار، آن دسته از هدفهای هنجار که با افراد دیگری در خارج از گروه، که مدافع هنجار نیستند ارتباط دارند، کمتر احتمال دارد که ضمانتهای اجرایی را بپذیرند (همان).
این نتیجه که نفوذپذیری نسبت به هنجارها در میان کسانی که دارای ارتباط در خارج از گروه مدافعان هنجار هستند، تقریباً آشکار است. افرادی که از تحرک بیشتری برخوردارند، میتوانند از مجازات شدن بگریزند یا ازنظر فیزیکی (مثلاً با نقل‌مکان) و یا ازنظر روانی، با کاهش علاقه به اجتماعی که ضمانتهای اجرایی در آن تحمیل میشوند و افزایش علاقه به حوزههایی از زندگیشان که خارج از این اجتماع قرار دارد (همان، ۴۳۸). این نتیجه همچنین پیامدهایی برای شرایطی دارد که در آن هنجارها ظهور میکنند. هنجارها درنتیجه‌ی کنشهای هدفمند کنشگرانی که برو نبودهایی را از جانب دیگران، یا بهرهوران بالقوه هنجار دریافت میکنند پدید میآیند. این بدان معناست که حتی فروبستگی کافی در شبکه های اجتماعی بهرهوران بالقوه وجود داشته باشد، چنانچه کنشگران بالقوه هدف تحرک کافی برای گریز از اثر ضمانتهای اجرایی داشته باشد، انگیزه چندانی برای به وجود آوردن هنجار نخواهد داشت. این ظرف ساختاری در بعضی از محلات شهری سامان گسیخته طبقه پائین و نیز در افراد پرتحرک بلندپایه وجود دارد (همان).
منزلت و دلهرهی آن‌یکی از عواملی است که بسیاری از تئوریها از آن به‌عنوان عامل تأثیرگذار در پیروی فرد از هنجارها و همرنگی با گروه یادشده است (لاور، ۱۳۷۳؛ فورسایت، ۱۳۸۰؛ رفیع پور، ۱۳۸۷؛ ارونسون، ۱۳۹۱؛ فیلیپس و زوکرمن، ۲۰۰۱). درواقع فرد به این دلیل که نگران منزلت خود در گروه و جامعه است، به‌گونه‌ای عمل میکند که جایگاه و منزلتش در گروه محفوظ بماند.
۳-۵- مدل تحقیق
۳– ۶ فرضیه ها
-
- میان رابطه درونگروهی فرد و اطاعت از هنجارهای اجتماعی رابطه وجود دارد.
-
- میان احساس همبستگی اجتماعی و اطاعت از هنجارهای اجتماعی رابطه وجود دارد.
-
- میان تعهد گروهی و اطاعت از هنجارهای اجتماعی رابطه جود دارد.
-
- میان دلهرهی منزلت درون گروهی و اطاعت از هنجارهای اجتماعی رابطه وجود دارد.
-
- میان خردورزی و اطاعت از هنجارهای اجتماعی رابطه وجود دارد.
فصل چهارم
روش
۴-۱- روش تحقیق
در این مطالعه، روش اجرای تحقیق پیمایشی بوده و به لحاظ معیار زمان، مطالعه مقطعی بوده و به لحاظ معیار ژرفایی از نوع پهنانگر[۷۷] است.
۴-۲- تکنیکهای گردآوری داده ها
تکنیک گردآوری اطلاعات موردنیاز برای پژوهش حاضر به دو صورت کتابخانهای و میدانی بوده است. بدینصورت که برای جمعآوری ادبیات تجربی و نظری پژوهش و رسیدن به فرضیه های پژوهش از شیوه اسنادی و کتابخانهای استفاده‌شده است و برای جمعآوری داده های لازم برای توصیف و تحلیل فرضیه ها از پرسشنامه استفاده‌شده است.
در این پژوهش پرسشنامه دربردارنده سه بخش بوده است:
بخش اول: گویه های مربوط به سنجش هنجارها (متغیر وابسته)
بخش دوم: سؤالات مربوط به متغیر مستقل
بخش سوم: شامل متغیرهای زمینهای (دیگر متغیر مستقل)
گویه های پرسشنامه بر اساس پایه های نظری، پیشینه تحقیق، تعریف مفاهیم و متغیرها، توسعه‌یافته است. در چیدمان گویه های پرسشنامه سعی شده است که سؤالات حساس در انتهای پرسشنامه آورده شود.
در این مطالعه برای تجزیه تحلیل داده ها و اطلاعات به‌دست‌آمده از نرمافزار SPSS[78] استفاده‌شده است. آمار توصیفی شامل جداولی است که توزیع فراوانی، درصد و … را دربر میگیرد. آمار استنباطی نیز شامل مقایسه میانگینها و همبستگیها، رگرسیون و تحلیل مسیر برای آزمون فرضیه های پژوهش است.
۴-۳- واحد تحلیل و سطح تحلیل
پژوهش حاضر در سطح خرد است و واحد تحلیل نیز فرد پاسخگو می‌باشد.
۴-۴- جامعه آماری
در این پژوهش، جامعه آماری کلیه ساکنین و گردشگران سواحل دریای استان مازندران بوده است.
۴-۵- شیوه نمونهگیری و محاسبه حجم نمونه
روش نمونهگیری در تحقیق حاضر شیوهی نمونهگیری تصادفی خوشه ای چندمرحلهای است. در نمونهگیری چندمرحلهای، غالباً در مرحله اول، یا شاید دریکی از مراحل، از نمونهگیری خوشه ای استفاده میشود. برای انتخاب خود خوشهها، یا پس‌ازآن برای انتخاب درون خوشهها میتوان از هر یک از سه روش نمونهگیری احتمالی استفاده کرد (بلیکی، ۱۳۹۱: ۲۶۲). مزیت این طرح آن است که جز در آخرین مراحل، مستلزم شناسایی خانوارها و اعضای آنها نیست، و حتی در آخرین مرحله نیز نیازی به فهرست اسامی آنها نیست (۲۶۳).
مراحلی که برای تعیین حجم نمونه بکار گرفته‌شده، شامل مراحل زیر است:
استان مازندران به سه خوشه شرق، مرکز و غرب تقسیم شد و سپس به روش تصادفی از خوشه شرق دو شهرستان ساری و بهشهر انتخاب شدند، از خوشه مرکز، شهرستان آمل و از غرب استان، دو شهرستان نوشهر و تنکابن به‌عنوان نمونه انتخاب شدند.
هر شهر انتخابشده به چهار بخش شمال، جنوب، شرق، و غرب تقسیم شد و از هر بخش مناطق و محلههایی به‌تصادف انتخاب شد.
تعدادی کوچه و خیابان فرعی از هر محله به‌تصادف انتخاب شد.
برای انتخاب گردشگران، علاوه بر روش های بالا، گردشگران سواحل، گردشگران ساکن در هتل، ساکن در شهرک و کمپ نیز انتخاب شدند.
در این پژوهش برای آنکه بتوان میان ساکنین و گردشگران و همچنین میان شهرهای مختلف استان، مقایسهای در میزان پایبندی به هنجارها انجام داد و نتایج آن را بتوان به جامعه آماری تعمیم داد، ۶۰۰ پاسخگو را به‌عنوان نمونه، انتخاب کردهایم. از این تعداد ۳۰۰ نفر ساکن مازندران و ۳۰۰ نفر گردشگر بودهاند. در این پژوهش از هر شهر (۵شهر)، ۱۲۰ نفر پاسخگو یعنی ۶۰ نفر ساکن آن شهر و ۶۰ نفر گردشگر آن شهر را انتخاب کردهایم.
۴-۶- تعریف نظری و عملیاتی مفاهیم
در این بخش، به تعریف نظری و عملیاتی انواع هنجار (به‌عنوان تغییر وابسته) و عوامل مرتبط با آن (به‌عنوان تغییر مستقل) خواهیم پرداخت.
در بخش هنجارهای اجتماعی به‌عنوان متغیر وابسته، از تئوری الستر (۱۹۸۹) برای تبیین بهتر مفهوم هنجار سود جسته میشود، الستر به یک سری از هنجارها اشاره میکند، که عبارت‌اند از: هنجارهای مصرفی، هنجارهای ضد رفتار، هنجارهای تنظیمکننده پول، هنجارهای عمل متقابل، هنجارهای کیفری، هنجارهای یاری، هنجارهای شغلی، هنجارهای توزیعی
۴-۶-۱- تعریف نظری و عملیاتی متغیر وابسته
۴-۶-۱-۱- هنجارهای مصرفی
۴-۶-۱-۱-۱- تعریف نظری
این هنجارها روش های لباس پوشیدن و روش های سر سفره نشستن را تنظیم میکنند. پیر بوردیو (۱۹۷۹) تصور موجود از هنجارهای مصرفی را به رفتارهای فرهنگی مانند واژگان، تلفظ، نوع فیلم و کتاب موردعلاقه، ورزش‌هایی که فرد انجام میدهد و نوع اسباب‌بازی و اثاث موردعلاقه گسترش میدهد (الستر، ۱۹۸۹، ۱۰۰).
۴-۶-۱-۱-۲- تعریف عملیاتی
جدول ۴- ۱: تعریف عملیاتی هنجار مصرفی
